8 september 2020
“Leer mij kennen aan de hand van een kunstwerk”
PHOTO: PODIUM (1999), WOLFGANG TILLMANS
Om mij beter te leren kennen bespreek ik in mijn eerste blog een kunstwerk dat impact op mij heeft gehad. In 2016 was ik in Berlijn. Tijdens mijn bezoek aan de stad bezocht ik het private museum Sammlung Boros. Sammlung Boros is een bijzonder museum voor hedendaagse kunst. Het is gesitueerd in een grote stadsbunker uit de Tweede Wereldoorlog.
In dit museum kwam ik voor het eerst in aanraking met werk van Wolfgang Tillmans. Er hingen verschillende werken van hem: een foto van twee naakte mensen die in een boom zitten, een foto van een vrouw die tussen de schappen in een supermarkt is gefotografeerd, maar voornamelijk één werk trok mijn aandacht: Podium uit 1999. Je zal je misschien afvragen, waarom specifiek dit werk mij zo enorm inspireert. Op het eerste gezicht is het wellicht niet zo bijzonder wat je ziet. Het is een foto van een bloem in een plastic fles, die in een ruimte staat met ander plantenpotten. Links achter op de grond staan twee lege plantenpotten, net achter de fles staan twee plantenpotten, waarvan één gevuld en rechts achter is een stukje van een kamerplant te zien die eveneens in een pot staat. Het onderwerp, de roze lelies in de plastic fles staan niet helemaal lekker in het kader. Qua stijl is het beeld nogal rommelig gefotografeerd. Het onderwerp komt niet goed los van de achtergrond, doordat het groen uit de plantenpot net achter het krukje, waar de plastic fles op staat, deels door de fles heen schemert en nogal voor wat afleiding zorgt. Ook is de kamerplant rechts achter in het beeld compositorisch gezien nogal vreemd geplaatst. Het bovenste gedeelte van de stam valt buiten het kader en alleen de onderste takken zijn in het beeld te zien en vallen net achter de bovenste bloembladeren van de lelie. Wolfgang Tillmans doet in deze foto precies wat je in een fotografiecursus zal worden afgeraden, namelijk lelijke afsnijdingen, een chaotische achtergrond, een centraal compositie etc.
Technisch gezien is dit geen bijzondere foto, er is gebruik gemaakt van daglicht en compositorisch gezien, zou je deze foto zelfs een slechte foto kunnen noemen. En dit zijn nu precies de ingrediënten waarom dit werk mij boeit. Wolfgang Tillmans, zet mij namelijk aan tot maken. Het lijkt een snapshot wat je ziet, een beeldtaal waar je als beginnend fotograaf geen voorkennis voor nodig hebt, want iedereen kan wel een snapshot maken. Voor een beginnend maker, wat ik toen was, dacht ik: “Àha, blijkbaar kan ik ook al werk van waarde gaan creëren, zonder dat ik een enorme technische voorkennis nodig heb.” Als ik naar werk van Rembrandt kijk dan demotiveert mij dat als maker juist. Dat geeft mij het gevoel dat ik eerst jaren diep moet gaan zwoegen, voordat ik werk van betekenis kan creëren.
In dit museum kwam ik voor het eerst in aanraking met werk van Wolfgang Tillmans. Er hingen verschillende werken van hem: een foto van twee naakte mensen die in een boom zitten, een foto van een vrouw die tussen de schappen in een supermarkt is gefotografeerd, maar voornamelijk één werk trok mijn aandacht: Podium uit 1999. Je zal je misschien afvragen, waarom specifiek dit werk mij zo enorm inspireert. Op het eerste gezicht is het wellicht niet zo bijzonder wat je ziet. Het is een foto van een bloem in een plastic fles, die in een ruimte staat met ander plantenpotten. Links achter op de grond staan twee lege plantenpotten, net achter de fles staan twee plantenpotten, waarvan één gevuld en rechts achter is een stukje van een kamerplant te zien die eveneens in een pot staat. Het onderwerp, de roze lelies in de plastic fles staan niet helemaal lekker in het kader. Qua stijl is het beeld nogal rommelig gefotografeerd. Het onderwerp komt niet goed los van de achtergrond, doordat het groen uit de plantenpot net achter het krukje, waar de plastic fles op staat, deels door de fles heen schemert en nogal voor wat afleiding zorgt. Ook is de kamerplant rechts achter in het beeld compositorisch gezien nogal vreemd geplaatst. Het bovenste gedeelte van de stam valt buiten het kader en alleen de onderste takken zijn in het beeld te zien en vallen net achter de bovenste bloembladeren van de lelie. Wolfgang Tillmans doet in deze foto precies wat je in een fotografiecursus zal worden afgeraden, namelijk lelijke afsnijdingen, een chaotische achtergrond, een centraal compositie etc.
Technisch gezien is dit geen bijzondere foto, er is gebruik gemaakt van daglicht en compositorisch gezien, zou je deze foto zelfs een slechte foto kunnen noemen. En dit zijn nu precies de ingrediënten waarom dit werk mij boeit. Wolfgang Tillmans, zet mij namelijk aan tot maken. Het lijkt een snapshot wat je ziet, een beeldtaal waar je als beginnend fotograaf geen voorkennis voor nodig hebt, want iedereen kan wel een snapshot maken. Voor een beginnend maker, wat ik toen was, dacht ik: “Àha, blijkbaar kan ik ook al werk van waarde gaan creëren, zonder dat ik een enorme technische voorkennis nodig heb.” Als ik naar werk van Rembrandt kijk dan demotiveert mij dat als maker juist. Dat geeft mij het gevoel dat ik eerst jaren diep moet gaan zwoegen, voordat ik werk van betekenis kan creëren.
En Tillmans gaf mij met dit werk het gevoel: Iedereen kan werk maken dat betekenis heeft, zonder moeilijke techniek toe te passen. Als maker vind ik dat een enorm bemoedigende gedachte, want als kunstenaar wil je van betekenis zijn en als je daar eerst jaren op moet gaan wachten, omdat je eerst technisch bekwaam moet worden, dan geeft mij dat niet de prikkel om te gaan maken. Want dan vormt techniek een barrière voordat ik uiteindelijk in beeld kan gaan spreken.
In deze foto lijkt het alsof Tillmans nergens aandacht aan heeft besteed, maar niets is minder waar. De ordening van zijn compositie lijkt spontaan, maar dat is niet zo. Tillmans bouwt zijn set bewust op. En wat moet je dan moet bloemen in een pastic fles? Je zou dit werk kunnen opvatten als een kritiek op hoe wij in deze huidige tijd met de natuur omgaan. We zien natuur als een consumptiegoed. Hij heeft de lelies in een fles geplaatst en die fles wordt later weer weggegooid net als de lelies. We consumeren natuur, we kopen planten, gooien ze weg als ze verdord zijn en we kopen dan weer nieuwe planten, maar we zorgen niet voor natuur. Regenwouden en bossen worden gekapt en met al het afval dat de consumptiemaatschappij met zich meebrengt, vervuilen we de natuur enorm. We willen de natuur wel in huis halen, maar we lijken er niet voor te willen zorgen. Daar zit volgens mij de paradox in die Wolfgang Tillmans in deze foto wil blootleggen. Hij zet in deze foto de natuur op een podium, maar op een heel wankel podium, de natuur staat er gevangen bij en het krijgt niet de zorg en de eer die het zou moeten verdienen.
In zijn werk laat Tillmans zich onder andere uit over klimaatsverandering, homofobie en uit hij kritiek op de consumptiemaatschappij. Zijn snapshotachtige stijl geeft een extra twist aan de boodschap die hij wil verkondigen, want diezelfde stijl is afkomstig uit de consumptiemaatschappij, waarin wegwerpcamera’s de basis vormen van die beeldesthetiek. We maken foto’s om het maken, om te consumeren, we kopen om het kopen, om maar meer te krijgen, zonder dat het een echte betekenis heeft behalve de kwantiteit. En juist in die beeldesthetiek waar het in het begin niet draait om betekenis, maar om de hoeveelheid van beeld, creëert Tillmans betekenis in deze beeldesthetiek. Waardoor de kritiek op de consumptiemaatschappij een dubbele lading krijgt.
In deze foto lijkt het alsof Tillmans nergens aandacht aan heeft besteed, maar niets is minder waar. De ordening van zijn compositie lijkt spontaan, maar dat is niet zo. Tillmans bouwt zijn set bewust op. En wat moet je dan moet bloemen in een pastic fles? Je zou dit werk kunnen opvatten als een kritiek op hoe wij in deze huidige tijd met de natuur omgaan. We zien natuur als een consumptiegoed. Hij heeft de lelies in een fles geplaatst en die fles wordt later weer weggegooid net als de lelies. We consumeren natuur, we kopen planten, gooien ze weg als ze verdord zijn en we kopen dan weer nieuwe planten, maar we zorgen niet voor natuur. Regenwouden en bossen worden gekapt en met al het afval dat de consumptiemaatschappij met zich meebrengt, vervuilen we de natuur enorm. We willen de natuur wel in huis halen, maar we lijken er niet voor te willen zorgen. Daar zit volgens mij de paradox in die Wolfgang Tillmans in deze foto wil blootleggen. Hij zet in deze foto de natuur op een podium, maar op een heel wankel podium, de natuur staat er gevangen bij en het krijgt niet de zorg en de eer die het zou moeten verdienen.
In zijn werk laat Tillmans zich onder andere uit over klimaatsverandering, homofobie en uit hij kritiek op de consumptiemaatschappij. Zijn snapshotachtige stijl geeft een extra twist aan de boodschap die hij wil verkondigen, want diezelfde stijl is afkomstig uit de consumptiemaatschappij, waarin wegwerpcamera’s de basis vormen van die beeldesthetiek. We maken foto’s om het maken, om te consumeren, we kopen om het kopen, om maar meer te krijgen, zonder dat het een echte betekenis heeft behalve de kwantiteit. En juist in die beeldesthetiek waar het in het begin niet draait om betekenis, maar om de hoeveelheid van beeld, creëert Tillmans betekenis in deze beeldesthetiek. Waardoor de kritiek op de consumptiemaatschappij een dubbele lading krijgt.
2 januari 2021
“Toonbeeld van Romantiek”
PHOTO: RAIN, STEAM, SPEED, WILLIAM TURNER 1844
Wat een tijd moet het zijn geweest, de tijd van de Romantiek. Een periode die in ongeveer 1800 begint en tot halverwege de negentiende eeuw zijn piek heeft. We zitten midden in de industriële revolutie, die de wereld van de mensen nogal op hun kop zet. Er ontstaat van een nieuwe elite en een nieuwe onderklasse. We gaan van agrarische samenleving naar een nieuwe economie, de economie van de industrie. Nog maar 10 jaar terug hebben we de Franse revolutie gehad, die in 1789 begon met de bestorming van de Bastille. En aan het begin van de 19e eeuw verovert Napoleon met zijn legers Europa, met als doel de wereld te ‘revolutioneren’ en de verlichtingsidealen te verspreiden. Het is echt een tijd van politieke spanningen en nieuwe opkomende machten.1 De periode van de Romantiek is op economisch, religieus en maatschappelijk niveau een transitieperiode geweest naar een andere samenleving met nieuwe machtstructeren. Nu zitten we ook in zo’n transitieperiode. We gaan van een postindustriële samenleving naar een digitale samenleving, de informatiemaatschappij. We zitten in een vergelijkbaar machtsvacuüm als aan het begin van de van Romantiek. Ook in de tijd van de Romantiek was er een constante machtsstrijd tussen de nieuwe machten en de oude machten, in Frankrijk bijvoorbeeld de machtsstrijd tussen de Jakobijnse Republikeinse instelling en de terugval en voorrechten van het ancien regime, ofwel burgers tegen adel.1 Professor Bob de Wit, aan de Universiteit Nyenrode, beschrijft in zijn boek ‘Society 4.0’ de transitie waar we nu in zitten en wat die transitie voor ons betekent en kan betekenen. Hij stelt ook dat transitie in een versnelling is geraakt door de Corna pandemie.2 Juist deze tijd van verandering en transitie maakt een terugblik naar de periode van de Romantiek extra interessant, omdat dat ook een tijd van transitie was. De tijd van verandering en transitie weerspiegelde zich ook in de kunsten. De auteurs van de kunstgeschiedenis bijbel ‘Algemene kunstgeschiedenis’ leiden ons als volgt in op de Romantiek:
‘Er bestond niet zoiets als één enkele romantische benadering en de diversiteit van Romantische ideeën kan dan ook niet in een simpele formulering worden samengevat. Het woord ‘Romantisch’ werd, zoals schrijvers uit die tijd opmerkten, alleen gebruikt bij gebrek aan een andere term om te omschrijven wat zich tevoren aan de beschrijving had onttrokken.’3
Hieruit blijkt in elk geval dat het een tijd van tumult en verandering was, want er is niet een echte eenheid. De Romantiek is een stroming die zich niet simpel laat duiden. Toch kent de stroming wel een aantal gemeenschappelijke kenmerken. De legers van Napoleon, die Europa aan het veroveren waren, hadden een golf van verwoesting en geweld laten zien. Mensen begonnen te twijfelen aan de verlichtingsidealen, want dat was onder andere het motto waarmee de legers van Napoleon landen binnen vielen. De Franse revolutie en de Verlichting moesten wijd worden verspreid. Maar toen mensen de verschrikkingen zagen, die het verspreiden van deze idealen teweeg bracht, kwam er twijfel aan de verlichting. Het verstand bleek namelijk niet voldoende te zijn om beestachtige praktijken te voorkomen. Naast verstand hebben we ook gevoel nodig. Er komt veel ruimte voor de intuïtie en verbeelding van de kunstenaar. Romantisch schilder Casper David Friedrich (1774-1840) zei dat de enige wet voor een kunstenaar zijn eigen gevoelens zijn. Een interpretatie van de Romantiek is dat de Romantiek de grenzen van ons denken laat zien, ofwel de grenzen van ons verstand. Qua thematiek leidt dat tot de verbeelding van grenservaringen, zoals erotiek en dood en het nietig zijn ten opzichte van de natuur. Dat zijn allemaal zaken die we met het verstand niet helemaal kunnen bevatten. De Romantiek laat zien dat er meer is dan alleen verstand, het is daarom ook niet zomaar een simpele tegenbeweging op de Verlichting en het Neoclassicisme, maar het is een aanvulling op deze rationele benaderingen. Omdat de Romantische kunstenaar ook te rade gaat bij zijn gevoelens en innerlijke wereld, vloeit daar een individuele manier van werken uit voort. Er komt in de deze periode dan ook waardering voor authenticiteit, waardoor er mede door het wegvallen van de oude opdrachtgevers een weg wordt vrij gebaand voor de ontwikkeling van de autonome kunstenaar. De kunst wordt een plek met eigen regels en eigen wetten. Het escapisme wat we later in de Romantiek terug zien, de hang naar het verleden, de hang naar de natuur tegenover de vieze geïndustrialiseerde steden, vormt een te smalle definitie van wat de Romantiek precies inhoudt. Het is niet alleen een antwoord geweest op de industrialisatie.4
Een schilderij wat voor mij de Romantiek heel goed definieert in termen van een periode van transitie is het schilderij ‘Rain, Steam and Speed’ uit 1844 van Joseph Mallord William Turner (1775-1851). Dit schilderij is olieverf op doek. Turner is bij het grote publiek bekend om zijn aquarel schilderingen, waarin de nadruk licht op overweldigende luchten. Op latere leeftijd is hij ook met olieverf gaan werken. Ter achtergrondinformatie: om dit werk ook beter te kunnen interpreteren is het belangrijk om te weten dat Groot-Brittannië destijds het hart van de industriële revolutie was.
‘Er bestond niet zoiets als één enkele romantische benadering en de diversiteit van Romantische ideeën kan dan ook niet in een simpele formulering worden samengevat. Het woord ‘Romantisch’ werd, zoals schrijvers uit die tijd opmerkten, alleen gebruikt bij gebrek aan een andere term om te omschrijven wat zich tevoren aan de beschrijving had onttrokken.’3
Hieruit blijkt in elk geval dat het een tijd van tumult en verandering was, want er is niet een echte eenheid. De Romantiek is een stroming die zich niet simpel laat duiden. Toch kent de stroming wel een aantal gemeenschappelijke kenmerken. De legers van Napoleon, die Europa aan het veroveren waren, hadden een golf van verwoesting en geweld laten zien. Mensen begonnen te twijfelen aan de verlichtingsidealen, want dat was onder andere het motto waarmee de legers van Napoleon landen binnen vielen. De Franse revolutie en de Verlichting moesten wijd worden verspreid. Maar toen mensen de verschrikkingen zagen, die het verspreiden van deze idealen teweeg bracht, kwam er twijfel aan de verlichting. Het verstand bleek namelijk niet voldoende te zijn om beestachtige praktijken te voorkomen. Naast verstand hebben we ook gevoel nodig. Er komt veel ruimte voor de intuïtie en verbeelding van de kunstenaar. Romantisch schilder Casper David Friedrich (1774-1840) zei dat de enige wet voor een kunstenaar zijn eigen gevoelens zijn. Een interpretatie van de Romantiek is dat de Romantiek de grenzen van ons denken laat zien, ofwel de grenzen van ons verstand. Qua thematiek leidt dat tot de verbeelding van grenservaringen, zoals erotiek en dood en het nietig zijn ten opzichte van de natuur. Dat zijn allemaal zaken die we met het verstand niet helemaal kunnen bevatten. De Romantiek laat zien dat er meer is dan alleen verstand, het is daarom ook niet zomaar een simpele tegenbeweging op de Verlichting en het Neoclassicisme, maar het is een aanvulling op deze rationele benaderingen. Omdat de Romantische kunstenaar ook te rade gaat bij zijn gevoelens en innerlijke wereld, vloeit daar een individuele manier van werken uit voort. Er komt in de deze periode dan ook waardering voor authenticiteit, waardoor er mede door het wegvallen van de oude opdrachtgevers een weg wordt vrij gebaand voor de ontwikkeling van de autonome kunstenaar. De kunst wordt een plek met eigen regels en eigen wetten. Het escapisme wat we later in de Romantiek terug zien, de hang naar het verleden, de hang naar de natuur tegenover de vieze geïndustrialiseerde steden, vormt een te smalle definitie van wat de Romantiek precies inhoudt. Het is niet alleen een antwoord geweest op de industrialisatie.4
Een schilderij wat voor mij de Romantiek heel goed definieert in termen van een periode van transitie is het schilderij ‘Rain, Steam and Speed’ uit 1844 van Joseph Mallord William Turner (1775-1851). Dit schilderij is olieverf op doek. Turner is bij het grote publiek bekend om zijn aquarel schilderingen, waarin de nadruk licht op overweldigende luchten. Op latere leeftijd is hij ook met olieverf gaan werken. Ter achtergrondinformatie: om dit werk ook beter te kunnen interpreteren is het belangrijk om te weten dat Groot-Brittannië destijds het hart van de industriële revolutie was.
We kijken naar een landschapsschilderij. Maar niet zomaar een landschap. We zien een diagonale lijn van een spoorlijn, waar een stoomlocomotief op ons af rijdt. Het lijkt wel alsof de wolken en dauw in dit schilderij de stoomlocomotief helemaal opnemen. De natuur lijkt overweldigend. Wat opvalt is het beperkte kleurenpalet waarmee Turner heeft gewerkt. De nadruk ligt op blauw-, geel- en bruintinten. Een interpretatie van dit schilderij is dat Turner op deze manier een eenheid wil laten zien tussen de natuur en de nieuwe techniek. Maar het is maar de vraag of dit de enige interpretatie van het werk kan zijn. Wat dit schilderij innovatief maakt is de stoomlocomotief. Dat klinkt misschien heel gek, maar in die tijd was het niet gebruikelijk om dat in schilderijen te laten zien. Schilders hadden ook in het begin grote moeite om zo’n snel bewegend vervoermiddel te vangen in een schilderij. Op de eerste schilderijen van stoomlocomotieven lijken de stoomlocomotieven wel stil te staan in het landschap. Aan die snelheid was men nog niet gewend. De eerste stoomtrein die in Groot-Brittannië operationeel was, was in 1802. In 1825 ging de eerste trein voor passagiers rijden. De impact van de stoomtrein op Groot-Brittannië was enorm. Van een nautische staat, waar het transport vooral over het water ging, ging het transport nu over de rails. Het gevolg daarvan was, dat nieuwe grote steden ontstonden zoals Birmingham en Leeds. Als je dichter inzoomt links op het schilderij dan zie je een bootje in het water en groep mensen aan de kade die staan te dansen. Dit is een verwijzing naar het oude Groot-Brittannië waarin de boot het belangrijkste transportmiddel was. Als je inzoomt op de stoomlocomotief dan zie je dat de het een open stoomlocomotief is. Ook lijkt het wel alsof je rechtstreeks in de vuurkamer kan kijken. Ook de wielen zijn niet heel realistisch geschilderd. Bij Turner draait het om het weergeven van een emotie en niet om de letterlijke weergave van de realiteit. Als je heel goed kijkt dan kan je op het spoor vlak voor de stoomlocomotief een haasje zien. Over dat haasje bestaan verschillende theorieën. Toen de stoomlocomotief net op kwam, waren er ook veel twijfels bij deze nieuwe manier van transport. Mensen was enorm bang voor de snelheid. Ze dachten dat de snelheid tot gekte en radeloosheid zou kunnen leiden. Die angst kan je ook goed terugzien in het schilderij. De trein komt op je af, hij springt haast uit het schilderij. De stoomlocomotieven hadden vaak bijnamen. Een veel gebruikte bijnaam was Actaeon, de god van de jacht. Als je met dat in het achterhoofd opnieuw naar het schilderij kijkt, dan krijgt het ineens een andere betekenis. Dan zou een interpretatie kunnen zijn dat de trein op het haasje jaagt en dat de natuur het onderspit delft tegen deze nieuwe techniek. Het schilderij zou volgens deze interpretatie ook een waarschuwing kunnen bevatten van ‘mensen pas op’. Als je dan verder kijkt en je zoomt rechts in de hoek in dan zie je een boer op het land werken. Dit is ook weer een verwijzing naar het oude Groot-Brittannië dat vooral een agrarische samenleving was. Nu is dat aan het veranderen in een industriële samenleving. We kijken in dit schilderij naar het heden, de trein die je ziet rijden, naar het verleden, wat bijna is weggevaagd in de mist en naar de toekomst de trein die op je afkomt. Een interpretatie zou de vraag kunnen zijn, of die nieuwe veranderingen, die toekomst, wel zo prettig is.5
In dit schilderij komt heel veel samen. Aan de ene kant lijkt het alsof Turner de natuur en de techniek met elkaar verenigt in dit schilderij. We weten ook van Turner dat hij veel heeft gereisd. Dus hij moet ook geprofiteerd hebben van de stoomlocomotief en de nieuwe veranderingen. Aan de andere kant lijkt er ook een soort van angst in dit werk besloten te zijn. Angst voor de nieuwe techniek. Angst voor de verandering. Dit schilderij laat daarmee meteen ook het ambivalente van verandering en transformatie zien. Dat zie je ook terug in deze tijd. Aan de ene kant juichen we het digitale tijdperk toe, aan de andere kant komen er ook ethische vragen op van, ‘hoe ver willen we gaan?’. Dit dilemma van hoever je nieuwe techniek toelaat, speelde ook in de tijd van Turner.
Bronnen:
1Honour H., Fleming F. Algemene Kunstgeschiedenis. 18e druk. (Amsterdam: Meulenhoff, 2019) p. 636-637
2Wit, de B., Society 4.0, Resolving eight key issues to build a citizens society, (Doetinchem: vakmedianet 2020)
3Honour H., Fleming F. p. 640-642
4Kletter S., Veer, ter K. Persoonlijke verbeelding van de innerlijke gevoelswereld, online kunst encyclopedie, geraadpleegd op 10 november 2020 via:
https://www.artsalonholland.nl/kunst-stijlen/romantiek
5Bradstreet C, Turner's Rain, Steam, and Speed, Talks for All, National Gallery, online college, geraadpleegd op 10 November 2020 via:
https://www.youtube.com/watch?v=N8mf9y6ziXA
© 2021 AVANTGARDISIC, all rights reserved